Z psem przez stulecia – pies w sztukach plastycznych.

Pies – jedyne niepowtarzalne zwierzę spośród setek gatunków żyjących na ziemi od pradziejów rozwoju ludzkości towarzyszy człowiekowi. Najpoważniejsze autorytety od prehistorii toczą spory, od którego momentu zadzierzgnęła się ta niepowtarzalna symbioza. Od ogniska rozpalonego przez praczłowieka, wokół którego zaczął krążyć prapies, może jeszcze wilk, może jeszcze szakal licząc na niedojedzoną kość, po czym odwzajemnił się ostrzegawczym pomrukiem, szczeknięciem przed zbliżającymi się intruzami gotowymi do współudziału w biesiadzie. A może ta więź zaczęła się od wspólnych polowań na smakowitą dla obu stron zdobycz. Pewnie jednak formy początków współistnienia były różne, zależne od warunków bytowych, klimatu. Jedno jest bezsprzeczne – pies pozostał u boku człowieka przez wszystkie tysiąclecia, we wszystkich szerokościach geograficznych naszej planety.

Nie ma znanych i dotychczas odkrytych kręgów kultury i cywilizacji, w których nie można znaleźć śladów psa, pracującego dla człowieka. Zarówno w tych najpotężniejszych, które miały wpływ na globalne lub przeogromne zmiany cywilizacyjno – kulturowe ludzkości takich jak starożytna Mezopotamia, Egipt, Grecja, Rzym po te ukształtowane w zaściankach, zakątkach świata Południowej Ameryki, Środkowej Afryki czy krain północnych – pies towarzyszył i wspomagał człowieka. Od pradawnych czasów, w których to człowiek odważył się uwieczniać swą wrażliwość na otaczający go świat, kiedy to rozpoczął najwspanialszą przygodę ludzkości – przygodę ze sztuką a tym samym intelektualnym awansem – w prehistorycznych czasach neolitu, człowiek utrwalił w jaskiniach, jaskiniach w tak odległych zakątkach świata jak w Albocacer (dzisiejsza Hiszpania), w Stora Massleberg (dzisiejsza Szwecja) czy w górach Tasili (dzisiejsza Algieria) – psa biorącego udział w polowaniu. Zatem tryumfalny pochód psa w sztukach plastycznych rozpoczął się jeszcze w jaskiniach.

Następnie, w miarę postępu, rozwoju człowieka, cywilizacji, kultur wizerunki psa utrwalane były w epokach, częściach świata, krajach, stylach. Pies występuje we wszystkich technikach plastycznych W elementach architektury, w rzeźbie, medalierstwie, ceramice, we wszystkich technikach i rodzajach malarstwa, grafiki, w mozaikach, witrażownictwie, witrażownictwie dekoracjach rzemiosła artystycznego złotnictwie, tkactwie, heraldyce, znaczkach pocztowych, fotografii artystycznej itd., itd. Każda epoka, każda cywilizacja, każdy krąg kulturowy, ba każda technika plastyczna zasługuje na wnikliwe opisanie, na jej historię, zmienności jakim podlegała. Świat antyczny, Ameryka Południowa, Azja, Europa – to niewyczerpane źródła przykładów roli psa u boku człowieka, jego pracy, oddania, przywiązania. W sposób niemal symboliczny wymienić należy najbardziej znane przykłady psa w sztuce świata antycznego począwszy od mezopotamskiej kolebki cywilizacji – asyryjskiej płaskorzeźby na pałacu Ashurbanipala w Minivie, przedstawiającej pochód, wyprawę myśliwych z psami(w typie mastifa) czy część glinianej skorupy z Birs Nimrud przedstawiającej tzw. mastifa asyryjskiego.

W starożytnym Egipcie pies dość często przedstawiany jest na malowidłach ściennych, w grobowcach, zazwyczaj w scenach myśliwskich. Najstarszy wizerunek psa w typie charta, ale o dużych stojących uszach i zakręconym ogonie namalowany na czarce, odnaleziono Górnym Egipcie przypisuje mu się czas powstania na 3800 – 3600 rak p.n.e. W Grecji, w tej sprzed naszej ery wizerunki psów najczęściej spotykane są na wyrobach ceramicznych. Tzw. „Głowa psa gończego” wykonana w ceramice, datowana jest na 430 rok p.n.e. Bardzo znany jest dzban do wina, dekorowany wizerunkiem dziewczyny pokazującej żółwia pięknemu klasycznemu białemu szpicowi. Słynne ceramiczne greckie naczynia dość często dekorowane były scenami myśliwskimi, w których psy plasowane były na poczesnych miejscach. W Grecji wizerunki psa spotkać też można na płaskorzeźbach nagrobnych oraz na monetach.

W starożytnym Rzymie wizerunki psów widnieją na sarkofagach, licznych płaskorzeźbach oraz najsławniejszych mozaikach z ta słynną pompejańska z napisem „cave canem”. W odległej części globu, w dzisiejszej Ameryce Południowej w Meksyku, Peru, w czasach przedpodbojowych, w których panował tam zupełnie inna cywilizacja i kultura pies miał swoje miejsce. Dowodem na co SA między innymi pochodząca z 3700 roku p.n.e. figurka kobiety karmiącej piersią młodego pieska oraz liczne figurki – naczynia kamienne i ceramiczne w kształcie psów.

W Chinach za czasów dynastii Tang i Ming znajdują się liczne przykłady psa w sztuce. Między innymi malowidło ścienne przedstawiające grupę myśliwych na koniach trzymających w siodłach psy. Lwie psy z Fo symbolizujące wierność, siłę, obronę rozpowszechnione były jako nieodzowne elementy domostw. W formach figurek, kadzielnic wykonywano je z porcelany, drewna, półszlachetnych kamieni. Same zresztą chińskie rasy psów jak mopsy czy pekińczyki to istotne dzieła sztuki uformowane przez mądrych o wyrafinowanym smaku twórców. W Japonii pies również był symbolem wierności i bezpieczeństwa. Przepiękne statuetki, figurki psa (w typie Akita) wykonywane z półszlachetnych kamieni ofiarowywano na urodziny lub nowożeńcom. Dziś chlubią się nimi muzea. W kulturze japońskiej pies jako symbol wierności trwa do czasów współczesnych. Przykładem są: pomnik Akity Machito w Shibiya i pomnik dwunastu Akit wystawiony przez cesarza Mirochito w Tokio. W Persji, gdzie słynne porzekadło głosiło, że „Salki to nie pies, lecz dar Allacha ofiarowany ku naszej korzyści i naszej radości” mamy liczne przykłady przepięknych miniatur, na których z największym kunsztem oddane jest piękno chartów.

Można jeszcze mnożyć przykłady psów w sztuce społeczeństw o wielowiekowej kulturze ale należy też wspomnieć np. o Eskimosach, którzy w krainie wiecznej zimy rzeźbią z kości morsów – w dowód uznania i niezawodnej współpracy - figurki psów zaprzęgowych.

W USA, w kilkusetletniej tradycji państwowości – pies zyskuje sobie pozycję jako znaczący temat w sztuce, przede wszystkim w sztuce awangardowej, nowoczesnej. Są twórcy, którzy piękno psa wykorzystują do przetwarzania jego kształtu i barw w ciekawe plastyczne kompozycje. Niepodważalnym dorobkiem amerykańskich koneserów psa w sztuce są specjalistyczne zbiory najwyższej jakości sztuki europejskiej i światowej poświęconej psu. Organizują jej aukcje, wystawy, wydają imponujące publikacje. Pies w sztukach plastycznych Europy to niewyczerpany temat. Można go dzielić na kraje, rodzaje sztuki, ba nawet na historie poszczególnych ras. Może zatem należy tylko wymienić najbardziej reprezentatywne przykłady sztuki i jej twórców w poszczególnych krajach europejskich zaznaczając, że jest to bardzo skromna prezentacja.

Hiszpania – nadworny malarz dworu Filipa II, genialny przedstawiciel baroku Diego Velazqez w portretach rodziny królewskiej umieszcza imponujące mastify hiszpańskie. Pablo Picasso mistrz awangardy, postępu i nowoczesności portretuje swa faworytę z afganem, tworzy tez nadzwyczajny linearny rysunek jamnika oraz papierową naklejankę psa. Francja – gotycka katedra w Amiers z płaskorzeźbą psa. Arrasy, następnie gobeliny ze scenami myśliwskimi i niezliczoną ilością malarstwa rodzajowego i portretowego z psami myśliwskimi i tzw. do towarzystwa.

Anglia – to bogactwo malarstwa, starych sztychów, porcelany. Od średniowiecza do współczesności, wszędzie jest pies, pies towarzyszący pies w tle, pies równorzędnie portretowany lub indywidualnie. Należałoby wymienić kilkudziesięciu mistrzów, wyróżnić dwóch: Thomasa Gainsborough i sir Erwina Landseer’a. Pierwszy to mistrz portretu nie tylko wytwornego towarzystwa ale i niezrównanych portretów szpiców. Erwin Landseer to najwspanialszy portrecista wielu ras psów. Jego obrazy są chlubą królewskiej kolekcji animalistycznej i wielu najsławniejszych galerii. Nie sposób pominąć to manufaktur porcelany Staffordshire i Rockingham, które około 1800 roku wydały całe cykle jakże mistrzowsko oddające piękno i charakter wielu ras psów.

Niemcy – w plejadzie wielkich twórców, którzy w swych pracach uwiecznili psy – pierwszeństwo należy się Albrechtowi Duserowi. Umieścił on psy, w swych mistrzowskich miedziorytach i rysunkach takich jak „Wizja św. Huberta”, „Św. Hieronim”, „Melancholia”, „Rycerz, śmierć i diabeł”, „Leżący pies”. Psy doczekały się dwóch monumentów w Stuttgarcie – przedstawiającego winogrodnika wraz z psem oraz w Bochum - ostatniego pasterza z psem. W Niemczech powodzeniem cieszyły się statuetki z brązu przedstawiające między innymi sceny myśliwskie. Poziom ich projektów i jubilerskie cyzelowanie świadczyły o wielkiej ich wartości. Bardzo znana statuetką z brązu był posążek Fryderyka Wielkiego, oczywiście w towarzystwie ulubionych przez władcę włoskich charcików. W Miśni wykonano szereg figurek rodzajowych z psami i przepiękne podobizny mopsów. W niemieckim malarstwie rodzajowym, pejzażowym, portretowym, psy przewijają się bardzo często. Bogate z tego zakresu zbiory włoskie, rosyjskie, holenderskie, węgierskie, skandynawskie itd. zostały pominięte nie z powodu ich braku lecz ze względu na szczupłość artykułu.

Pies w polskich sztukach plastycznych.
Pies towarzyszy Polakom od początków naszej państwowości, jest cząstką naszej pracy, obyczaju, kultury. Przez wieki dzielił los Polaków, którym nie szczędzono wojen, najazdów, grabieży, zniszczeń. Jak wiele dóbr kultury tak i przykłady psa w sztuce uległy zagładzie. Te ocalałe świadczą o solidnym zakorzenieniu się psa w naszym codziennym i odświętnym życiu.

Jednym z przednich przykładów jest niepodważalny detal architektury wnętrz, w Królewskiej Katedrze na Wawelu. Wokół tumby grobowca Władysława Jagiełły na Wawelu (1386 – 1434), na stopniach między kolumnami usytuowane są sokoły i psy (w typie gończych). Dzieło powstało w drugim ćwierćwieczu piętnastego stulecia. W polskich średniowiecznych szlacheckich herbach Korczak i Pobóg, w klejnotach koronnych umieszczone są wizerunki srebrnych chartów. W roku 1549 w dziele Piotra Crestentyna „Księgi o gospodarstwie i o opatrzeniu rozmnożenia rozlicznych pożytków, każdemu stanowi potrzebne” uwieczniono drzeworyt przedstawiający dwa charty.

Pies jest szczególnie bogato reprezentowany w naszym malarstwie pejzażowym, rodzajowym jak i portretowym, co jest dowodem jakim uznaniem i popularnością cieszył się pies jako pomocnik myśliwego, pasterza, stróża, jako wierny towarzysz i przyjaciel człowieka.

Dzięki za wszystko i wielkiemu talentowi spostrzegania i umiejętności przenoszenia zjawisk na płótno lub marmur możemy śledzić życie psa w dawnej Polsce. Historycznymi już dziś twórcami, malarzami i rzeźbiarzami, którzy upamiętnili psa w dziełach plastycznych są: Marceli Bacciarelli, Tadeusz Barącz, Canaletto, Józef Chełmoński, Daniel Chodakowski, Julian Fałat, Aleksander i Maksymilian Gierymscy, Artur Grottger, Juliusz, Wojciech i Jerzy Kossakowie, Franciszek Kostrzewski, Aleksander Kotsis, Jan Chrzcicieli i Franciszek Lampi, Antoni Madeyski, Jan Matejko, Piotr Michałowski, Michał Płoński, Henryk Rodakowski, Henryk Siemiradzki, Maksymilian Siemianowski, Józef Szermentowski, Franciszek Smuglewicz, Władysław Slawińśki, Wojciech Weiss.

Polskie manufaktury porcelany Ćmielów, Pacyków wypuściły figurki psów rasowych jak i figurki ze scenami rodzajowymi, w których są i psy. Pies – fenomen przyrody, najbardziej zróżnicowany, z gatunków otaczających człowieka, pod względem pokroju i psychiki, elastyczny, dostosowywujący się do skrajnych ekstremalnych warunków bytowania, bogaty w cechy psychiczne do dziś w pełni niepoznanie i stale odkrywane – towarzyszy człowiekowi od tysiącleci wspomagając jego pracę, wzbogacając umysł i wrażliwość. Pies swa różnorodnością form, ich pięknem oraz bogactwem umiejętności i użyteczności – fascynuje człowieka. Zakorzenił się w ludzkiej myśli, wpisał się w dziedzictwo kultury człowieka. I chyba tymi zjawiskami należy tłumaczyć wspaniałość twórczości młodzieży i dzieci, które w swej podświadomości mają utrwalone psycho-fizyczne bogactwo psa i które spontanicznie i szczerze przenoszą je na papier, płótno i inne tworzywa.

Zygmunt Jakubowski
http://www.klubcharta.zkwp.pl/