Pies asystujący a prawo

1. Wstęp

Niniejsza opinia została sporządzona w Firmie Prawniczej Kuczek i Maruta spółce jawnej Kancelarii Radców Prawnych z siedzibą w Krakowie. Przedmiotem opinii jest analiza regulacji prawnych odnoszących się do psów przewodników i asystujących osóbom niepełnosprawnym, określenie braków legislacyjnych w tym zakresie i wskazanie kierunków odpowiednich zmian. W związku z tym, że szczególnie ważną rolę dla omawianej problematyki odgrywają przepisy prawa lokalnego, niniejsza opinia została w znacznym stopniu oparta - dla przykładu - na przepisach obowiązujących na terenie Gminy Miasta Krakowa. Niniejsza opinia jest skierowana do wszystkich zainteresowanych osób i podmiotów i może być powielana oraz rozpowszechniana bez obowiązku ponoszenia jakichkolwiek opłat na rzecz autorów, z zastrzeżeniem obowiązku zachowania jej integralności i niedopuszczalności dokonywania jakichkolwiek zmian lub skrótów.

2. Opis stanu faktycznego

Osoby niepełnosprawne ruchowo nie mogą w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, jeżeli nie mają możliwości samodzielnego i swobodnego przemieszczania się. Psy mogą pomagać takim osobom, wpływając znaczne na poprawę jakości ich życia. Uwaga ta dotyczy nie tylko psów przewodników dla osób niewidomych. Odpowiednio wyszkolone psy, określane mianem psów asystujących, wspomagają także inne osoby niepełnosprawne, chore czy niedołężne.

Wedle informacji zawartych na stronie internetowej Stowarzyszenia Terapii Wspomagającej ALTERI (www.alteri.ipon.pl), psy pracujące jako pomocnicy dzielą się według zakresu wykonywanych czynności na:

• psy asystujące (ang. assistance dogs), towarzyszące osobom niepełnosprawnym ruchowo; zakres wykonywanych czynności to:

  • podnoszenie upuszczonych przedmiotów,

  • przekazywanie przedmiotu od jednej osoby do drugiej,

  • przywoływanie określonych osób,

  • przynoszenie nazwanych przedmiotów (np. telefon, ręcznik)

  • podciąganie wózka na podjazdach i przyciąganie go, gdy jest poza zasięgiem,

  • pomoc w ubieraniu i rozbieraniu, ściąganiu butów, skarpetek, słaniu lóżka,

  • zapalanie i gaszenie światła,

  • pomoc w chodzeniu, bądź przy podnoszeniu się,

  • pomoc w przemieszczaniu się z łóżka na wózek i odwrotnie,

  • pomoc w otwieraniu drzwi, wchodzeniu do obiektów, poruszaniu się w miejscach publicznych (pies asystujący może prawidłowo wykonywać wyżej opisane czynności jedynie bez kagańca);

• psy dla osób z trudnościami w chodzeniu (ang. walking dogs), które mogą podawać kule, podtrzymywać osobę podczas podnoszenia się, siadania, wchodzenia do obiektów, poruszania się w miejscach publicznych;

• psy dla niesłyszących (hearing dogs), sygnalizujące dźwięki, na przykład dzwonek do drzwi, dźwięk telefony, płacz dziecka;

• psy sygnalizujące atak epilepsji (ang. seizure alert dogs), których zadaniem jest ostrzeganie przed zbliżającym się atakiem, tak, aby chory mógł zająć wygodną pozycję, zażyć leki lub poinformować opiekuna.

Do wykonywania takich funkcji przeznaczane są psy wyselekcjonowane pod względem predyspozycji psychicznych, które następnie przechodzą specjalnie przeszkolenie. Pies asystujący jest przygotowany do spokojnego przebywania w otoczeniu obcych ludzi (w sklepach, restauracjach, kinach, bankach i urzędach).

Życie z wyszkolonym psem asystującym zwiększa poczucie bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych. Posiadanie psa i związana z tym konieczność wyjścia z domu oraz możliwość nawiązania nowych kontaktów i znajomości, wizyty u weterynarza czy zakupy w sklepie, wszystko to uaktywnia w znacznym stopniu osoby niepełnosprawne włączając je w życie społeczne.

3. Prawne standardy pomocy osobom niepełnosprawnym

Zgodnie art. 69 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U.97.78.483 ze sprost.) władze publiczne są zobowiązane do pomocy osobom niepełnosprawnym w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.

Szczegółowe zasady pomocy osobom niepełnosprawnym zostały określone w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U.97.123.776 ze zm.) . Zgodnie z art. 9 ustawy rehabilitacja społeczna ma na celu umożliwianie osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym. Rehabilitacja społeczna realizowana jest m.in. poprzez likwidację barier, w szczególności architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych, w komunikowaniu się i dostępie do informacji, oraz kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi.

Także zgodnie z uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polski z dnia 1 sierpnia 1997 roku "Karta Praw Osób Niepełnosprawnych" (M.P.97.50.475) osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. W uchwale Sejm stwierdza, iż osoby niepełnosprawne mają m.in. prawo do:

1. dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym,

2. życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym:

   • dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej,

   • swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu,

   • dostępu do informacji,

   • możliwości komunikacji międzyludzkiej,

3. pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb.

Uchwała Sejmu wzywa rząd Rzeczypospolitej Polski do przedstawiania corocznej informacji o działaniach podejmowanych w kierunku urzeczywistnienia praw osób niepełnosprawnych.

Pomimo tego, że uchwała Sejmu nie stanowi powszechnie obowiązującego źródła prawa, nie można odmówić jej znaczenia prawnego, gdyż wyznacza podstawowe kierunki polityki Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie pomocy osobom niepełnosprawnym. Ponadto w uchwale wyraźnie stwierdzono, iż wymienione w niej prawa wypływają bezpośrednio z Konstytucji, przepisów prawa wewnętrznego i umów międzynarodowych.

Przykładem dziedziny prawa, w której uwzględniono sytuację osób niepełnosprawnych, są przepisy prawa budowlanego ( Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku - Prawo Budowlane, Dz.U.03.207.2016 ze zm.) , które przy projektowaniu i wykonywaniu obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego nakładają szereg obowiązków w zakresie uwzględniania szczególnych potrzeb osób niepełnosprawnych.

Pomimo szczególnej roli, jaką w życiu osób niepełnosprawnych odgrywają psy asystujące, problematyka z nimi związana jest w zasadzie w całości pominięta przez polski system prawa. Potrzeba odpowiedniej regulacji jest tym bardziej paląca, że coraz więcej osób niepełnosprawnych wyraża zainteresowanie psami asystującymi. Tymczasem obowiązujące obecnie przepisy stwarzają szereg barier uniemożliwiających psom asystującym wypełnianie ich funkcji, w szczególności w miejscach publicznych. Stan taki należy uznać za sprzeczny z przedstawionymi powyżej zapisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i innych przepisów, kładących nacisk na odpowiednią jakość życia osób niepełnosprawnych. W związku z tym celem niniejszej opinii jest przedstawienie obecnego stanu prawnego oraz nakreślenie kierunków odpowiednich zmian, uwzględniających społeczne znaczenie psów asystujących niepełnosprawnym.

4. Podstawowe prawa i obowiązki posiadacza psa pomocnika

Do zagadnień objętych niniejszym punktem odnoszą się następujące akty prawne:

1. Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych (tekst jedn. Dz.U.02.9.84 ze zm.)

2. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U.00.14.176 ze zm.),

3. Ustawa z dnia 13 października 1995 roku Prawo łowieckie (Dz.U.02.42.372 t.j.),

4. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o ochronie zwierząt (Dz.U.97.111.724 ze zm.),

5. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 15 grudnia 1998 roku w sprawie wykazu ras psów uznawanych za agresywne oraz warunków wydawania zezwoleń na utrzymywanie psa takiej rasy (Dz.U.98.159.1051 ze zm.).

Jak już wyżej wspominano, obowiązujące przepisy odnoszą się fragmentarycznie do kwestii związanych z posiadaniem psa. Odpowiednie uregulowania zawiera przede wszystkim ustawa o ochronie zwierząt, przepisy podatkowe, jak też przepisy kodeksu cywilnego w zakresie odpowiedzialności posiadacza psa za szkody przez psa wyrządzone. Ponieważ celem niniejszej opinii jest analiza zagadnień związanych ze szczególną funkcją wykonywaną przez psa asystującego, pomijamy problematykę dotyczącą odpowiedzialności cywilnoprawnej, gdyż nie wymagają one odmiennej regulacji. Celem naszym jest bowiem analiza przede wszystkim publicznoprawnej sytuacji posiadacza psa asystującego i - w dalszej części niniejszej opinii - wychwycenie barier prawnych utrudniających osobie niepełnosprawnej korzystanie z pomocy takiego psa.

4.1. Ustawa o ochronie zwierząt

Zgodnie z art. 1 ustawy o ochronie zwierząt zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest winien zwierzęciu poszanowanie, ochronę i opiekę. Jednakże w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy.

Pies jest zaliczany jest do kategorii zwierząt domowych jako zwierzę tradycyjnie przebywające wraz z człowiekiem w jego domu lub w innym odpowiednim pomieszczeniu, utrzymywane przez człowieka w charakterze jego towarzysza (art. 4 pkt 17 ustawy). Osoba utrzymująca zwierzę domowe jest zobowiązana zapewnić mu odpowiednie pomieszczenie chroniące go przed zimnem, upałami i opadami atmosferycznymi, z dostępem do światła dziennego, umożliwiające swobodną zmianę pozycji ciała. Osoba taka jest zobowiązana także do zapewnienia zwierzęciu odpowiedniej karmy i stałego dostępu do wody (art. 9 ust. 1 ustawy).

Ustawa o ochronie zwierząt nie zawiera definicji pojęcia psa asystującego czy też psa pomocnika (brak definicji tych pojęć jest zresztą jednym z podstawowych mankamentów obowiązujących obecnie przepisów), lecz wspomina jedynie o psach będących przewodnikami osób ociemniałych zaliczając je do kategorii zwierząt służących do celów specjalnych. Przepisy zastrzegają, że warunki tresury takich zwierząt oraz metody postępowania z nimi nie mogą zagrażać ich życiu i zdrowiu, ani powodować cierpienia. Zwierzęta takie powinny mieć zapewniony właściwy wypoczynek, w szczególności zabronione jest ich wykorzystywanie bezpośrednio po transporcie, bez regeneracji wypoczynkowo-ruchowej (art. 15 ustawy).

Nieco odmienny prawny status niż pozostałe psy, mają psy ras uznawanych za agresywne - wykaz ras uznawanych za agresywne został zawarty w rozporządzeniu do ustawy. Pomijając ocenę trafności tego wykazu, istotne jest że każdoczesny posiadacz psa rasy uznanej za agresywną musi się ubiegać o zezwolenia właściwego organu gminy na jego utrzymywanie . Także przepisy prawa lokalnego regulujące zasady noszenia przez psy kagańców mogą różnicować obostrzenia ze względu na przynależność psa do rasy uznawanej za agresywną. Przykładowo na terenie Krakowa jedynie psy ras uznawanych za agresywne muszą przez cały czas nosić kaganiec w miejscach publicznych, nawet jeżeli są trzymane na smyczy. W związku z tym odradzamy wykorzystywanie psów tych ras w charakterze psów przewodników/pomocników, gdyż w stosunku do nich znoszenie barier prawnych może być znacząco utrudnione.

Na marginesie zaznaczamy też, że zgodnie z prawem łowieckim, posiadanie i hodowanie lub utrzymanie chartów rasowych lub ich mieszańców wymaga zezwolenia starosty pod groźbą kary grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności.

4.2. Przepisy podatkowe

Podatek lokalny z tytułu posiadania psa

Na osobach fizycznych posiadających psy ciąży obowiązek podatkowy z tytułu posiadania psa. Obowiązek podatkowy nie jest uzależniony od prawnej własności psa, lecz od jego posiadania, a więc obciąża osobę u której (na przykład na podstawie umowy użyczenia) stale przebywa pies będący własnością innej osoby (na przykład organizacji szkolącej psy asystujące). Wysokość stawki podatku określa rada gminy.

Należy jednak podkreślić, że na mocy art. 13 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy o podatkach i opłatach lokalnych podatku od posiadania psa nie pobiera się z tytułu posiadania jednego psa będącego pomocą dla osób niepełnosprawnych (niewidomych, głuchoniemych, niedołężnych).

Jest to jedyny wyraźny przepis prawa polskiego, który jednoznacznie i korzystnie reguluje sytuację prawną osoby niepełnosprawnej innej niż niewidomy, która posiada psa asystującego lub psa pomocnika.

Podatek dochodowy od osób fizycznych

Zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych, od kwoty dochodu podlegającego opodatkowaniu osoba niepełnosprawna lub osoba, na której utrzymaniu pozostaje osoba niepełnosprawna, może odliczyć wydatki na cele rehabilitacyjne. Wydatkami rehabilitacyjnymi są m.in. wydatki poniesione na utrzymanie przez osoby niewidome psa przewodnika w kwocie nie przekraczającej w roku podatkowym 2.280 złotych. Rozwiązanie to jest wysoce niezadowalające, gdyż pomija całkowicie wydatki na utrzymanie psów pomagających osobom niepełnosprawnym innym niż osoby niewidome.

5. Dostępność miejsc publicznych dla psów pomocników

Do zagadnień objętych niniejszym punktem odnoszą się następujące regulacje prawne (prawo lokalne na przykładzie Miasta Krakowa):

1. Ustawa z dnia 28 września 1991 roku o lasach (Dz.U.00.56.679 ze zm.),

2. Ustawa z dnia 16 października 1991 roku o ochronie przyrody (Dz.U.01.99.1079 ze zm.),

3. Ustawa z dnia 13 września 1996 roku o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz.U.96.132.622 ze zm.),

4. Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej wraz z aktami wykonawczymi (Dz.U.99.66.752)

5. Ustawa z dnia 11 maja 2001 roku o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz.U.01.63.634 ze zm.),

6. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz.U.01.126.1384 ze zm.)

7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 roku w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych zakładów i wymagań dotyczą cych higieny w procesie produkcji i w obrocie artykułami oraz materiałami i wyrobami przeznaczonymi do kontaktu z tymi artykułami (Dz.U.02.234.1979),

8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 grudnia 2002 roku w sprawie warunków sanitarnych i higienicznych w obrocie środkami spożywczymi, sprzedawanymi luzem, łatwo psującymi się dietetycznymi środkami spożywczymi, sypkimi i nie opakowanymi środkami spożywczymi oraz materiałami i wyrobami przeznaczonymi do kontaktu z tymi środkami (Dz.U.02.234.1976),

9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 roku w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych zakładów i wymagań dotyczą cych higieny w procesie produkcji i w obrocie artykułami oraz materiałami i wyrobami przeznaczonymi do kontaktu z tymi artykułami (Dz.U.02.234.1979),

10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych wymagań sanitarnych, jakim powinny odpowiadać zakłady fryzjerskie, kosmetyczne, tatuażu i odnowy biologicznej (Dz.U.04.31.273),

11. Nieobowiązujące rozporządzanie Ministra Opieki Społecznej z dnia 9 grudnia 1932 roku o dozorze nad mlekiem i jego przetworami,

12. Nieobowiązujące rozporządzenie Ministrów Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, Rolnictwa oraz Zdrowia i Opieki Zdrowotnej z 14 sierpnia 1974 roku w sprawie polepszenia stanu sanitarnego i czystości oraz zapobiegania zakaźnym chorobom psów na obszarze miast,

13. Nieobowiązujące rozporządzania Ministra Zdrowia z dnia 28 lutego 2000 roku w sprawie warunków sanitarnych oraz zasad przestrzegania higieny pracy przy produkcji i obrocie środkami spożywczymi, używkami i substancjami dodatkowymi dozwolonymi,

14. Uchwała nr LXX/694/97 Rady Miasta Krakowa z dnia 29 stycznia 1997 roku w sprawie regulaminów korzystania z Plant Krakowskich, Parku Krakowskiego, Parku im. Dr H. Jordana, Parku Bednarskiego i Błoń Krakowskich,

15. Uchwała nr LXXXVII/842/97 Rady Miasta Krakowa z dnia 27 sierpnia 1997 roku w sprawie: 1/ wymagań wobec osób utrzymujących zwierzęta domowe na terenie Gminy Miasta Krakowa w zakresie bezpieczeństwa i czystości w miejscach publicznych, 2/ organizowania ochrony przed bezdomnymi zwierzętami,

16. Uchwała nr LXIV/536/00 Rady Miasta Krakowa z dnia 8 listopada 2000 roku w sprawie regulaminu korzystania z Parku Strzeleckiego,

17. Uchwała nr CXX/1125/02 Rady Miasta Krakowa z dnia 12 września 2002 roku w sprawie wprowadzenia regulaminów korzystania z Parku - Planty Bieńczyckie, Parku Krowoderskiego i Parku Solvay (Małop.02.228.3121),

18. Uchwała nr XVI/119/03 Rady Miasta Krakowa z dnia 21 maja 2003 r. w sprawie utrzymania czystości i porządku na terenie Miasta Krakowa,

Brak jest przepisów regulujących w sposób wyczerpujący status psów w miejscach publicznych. Przepisy ustawowe odnoszą się jedynie do wpuszczania psów do parków narodowych, rezerwatów oraz lasów. Problematyka wprowadzania psów do niektórych lokali (takich jak zakłady fryzjerskie czy salony odnowy biologicznej) została uregulowana w rozporządzeniach wydanych przez Ministra Zdrowia na podstawie ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach oraz ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia. Warto zaznaczyć, że do 1993 roku obowiązywało rozporządzenie Ministrów Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, Rolnictwa oraz Zdrowia i Opieki Zdrowotnej z dnia 14 sierpnia 1974 roku o zapobieganiu chorobom zakaźnym psów na obszarze miast, zgodnie z którym osoby prowadzące sklepy, budynki biurowe lub inne obiekty mogły skutecznie zabronić wprowadzania do nich psów. Obecnie do kwestii związanych z obecnością psów w tego rodzaju lokalach i innych miejscach publicznych odnoszą się zazwyczaj wyrywkowo uchwały rad gmin mające charakter prawa miejscowego.

Już na wstępie należy podkreślić, że obowiązujące obecnie przepisy w żaden sposób nie uwzględniają szczególnej roli psów asystujących czy psów pomocników. Pewne wyjątki zostały poczynione jedynie dla psów pomagających osobom niewidomym.

5.1. Miejsca publiczne - ogólna zasada (na przykładzie Miasta Krakowa)

Zgodnie z przepisami ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, gminy zapewniają czystość i porządek na swoim terenie m.in. poprzez określenie wymagań w zakresie bezpieczeństwa i czystości w miejscach publicznych wobec osób utrzymujących zwierzęta domowe (art. 3 i 4 ustawy). Ustawa nie precyzuje pojęcia miejsca publicznego, ale wydaje się że chodzi o wszelkie miejsca ogólnodostepne bez względu na to kto jest ich właścicielem lub posiadaczem. Na terenie Miasta Krakowa kwestie te zostały uregulowane w uchwale Rady Miasta Krakowa z dnia 27 sierpnia 1997 roku w sprawie wymagań wobec osób utrzymujących zwierzęta domowe na terenie Gminy Miasta Krakowa i w wyżej wymienionych uchwałach dotyczących poszczególnych parków krakowskich. Zgodnie z tymi regulacjami zakazane jest puszczanie i pozostawianie psa bez dozoru. Psy (za wyjątkiem małych psów o wadze mniejszej niż 5 kilogramów) należy wyprowadzać na smyczy. Natomiast psy ras uznawanych za agresywnych muszą być dodatkowo wyprowadzane w kagańcu. Zwolnienie psa ze smyczy jest dopuszczalne tylko, gdy pies przebywa w kagańcu. Utrzymujący psa jest zobowiązany do dbania, by pies nie zakłócał spokoju (§ 1 i 7 uchwały).

5.2. Restauracje, punkty gastronomiczne i sklepy z żywnością

W latach 2002 i 2003 utraciły moc przepisy wyraźnie zabraniające przetrzymywania zwierząt w zakładach, w których wydawana jest żywność (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 lutego 2000 roku w sprawie warunków sanitarnych) oraz zabraniające wprowadzania psów do miejsc, w których sprzedawane jest mleko (rozporządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 24 marca 1933 roku o dozorze nad mlekiem i jego przetworami). Brak jest tego typu wyraźnych zakazów dotyczących miejsc, w których żywność sprzedawana jest konsumentom, w obecnie obowiązujących przepisach prawa (zakaz wprowadzania zwierząt dotyczy jedynie rzeźni, miejsc, w których wytwarzane i składowane są produkty jajeczne lub w których wystawiane są produkty rybołówstwa w celu ich sprzedaży podmiotom nabywającym je w celach związanych z działalnością gospodarczą).

Jednakże zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 roku w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych, w zakładach, w których żywność jest wprowadzana do obrotu (czyli także w restauracjach), powinny być stosowane tzw. zasady dobrej praktyki higienicznej (GHP). Branżowe poradniki dobrej praktyki higienicznej są sporządzane w oparciu o standardy europejskie oraz podlegają zatwierdzaniu przez Generalny Inspektorat Sanitarny. W niektórych poradnikach zabrania się wprowadzanie zwierząt na teren zakładów, w których wydawana jest żywność.

Także według interpretacji Państwowej Inspekcji Sanitarnej obowiązujące obecnie przepisy zabraniają wprowadzania psów na teren sklepów, restauracji i innych lokali zajmujących się obrotem żywnością, bowiem kierujący takim lokalem jest zobowiązany do utrzymania w nim czystości. Wykładnia taka wydaje się wysoce kontrowersyjna i nie znajduje dostatecznych podstaw w obowiązujących przepisach prawa, jednakże dobrze obrazuje przekonania urzędników co do pojęcia niezbędnej higieny w lokalu gastronomicznym lub sklepie spożywczym.

5.3. Zakłady fryzjerskie, kosmetyczne, tatuażu i odnowy biologicznej

Zgodnie z niedawno wydanym rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 17 lutego 2004 roku w sprawie szczegółowych wymagań sanitarnych, jakim powinny odpowiadać zakłady fryzjerskie, kosmetyczne, tatuażu i odnowy biologicznej niedopuszczalne jest wprowadzanie zwierząt na teren tych zakładów (§ 9 rozporządzenia). Rozporządzenie nie przewiduje żadnych wyjątków od tej reguły.

5.4. Budynki użyteczności publicznej i obsługi ludności (na przykładzie Miasta Krakowa)

Zgodnie z § 2 uchwały Rady Miasta Krakowa z dnia 27 sierpnia 1997 roku wprowadzanie zwierząt do budynków użyteczności publicznej i obsługi ludności, w szczególności do urzędów, zakładów opieki zdrowotnej i opieki społecznej, szkół i placówek wychowawczych, placówek kulturalno-oświatowych, zostało generalnie zakazane. Zakaz ten nie dotyczy jedynie psów przewodników. W uchwale nie ma definicji psa przewodnika, ale należy przypuszczać że zezwolenie to dotyczy jedynie psów pomagających osobom niewidomym.

5.5. Lasy i parki narodowe

Na mocy postanowień ustawy o lasach zabrania się puszczania luzem psów w lesie (art. 30 ust. 1 pkt 13 ustawy). Puszczanie psów luzem jest zagrożone karą grzywny lub nagany (art. 166 k.w.). Na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody zabrania się wprowadzania psów bez smyczy i kagańca do parków narodowych oraz rezerwatów przyrody (art. 23a ust.1 pkt 13 ustawy). Dodatkowe zakazy zawierają ustawy i rozporządzenia regulujące status poszczególnych parków czy rezerwatów.

5.6. Miejsca o charakterze zabawowo - rekreacyjnym (na przykładzie Miasta Krakowa)

Wprowadzanie wszelkich psów na tereny obiektów o charakterze zabawowo - rekreacyjnym takich jak plaże, place gier i zabaw dla dzieci, czy piaskownice, jest zakazane. Uchwała Rady Miasta w sprawie wymagań wobec osób utrzymujących zwierzęta domowe nie przewiduje w tym zakresie żadnych wyjątków dla psów pomocników i psów przewodników.

5.7. Miejsca o charakterze parkowo - rekreacyjnym (na przykładzie Miasta Krakowa)

W Krakowie do miejsc o charakterze parkowo-rekreacyjnym należą krakowskie parki, wraz z Plantami oraz teren Krakowskich Błoń. Na mocy kilku uchwał Rady Miasta Krakowa na terenie wszystkich krakowskich parków obowiązuje zakaz wprowadzana psów nie będących na smyczy i bez kagańca. Jedynie w przypadku Krakowskich Błoń zakaz obejmuje tylko brak kagańca.

Dodatkowo uchwała Rady Miasta Krakowa z dnia 21 maja 2003 r. w sprawie utrzymania czystości i porządku na terenie Miasta Krakowa nakłada na osoby utrzymujące zwierzęta obowiązek usuwania wszelkich pozostawionych przez nie nieczystości w miejscach użyteczności publicznej. Z obowiązku tego zwolnione są jedynie osoby niewidome korzystające z psów przewodników.

5.8. Wszystkie miejsca o charakterze użyteczności publicznej - w zakresie nie uregulowanym przez przepisy szczególne

Ja wykazano powyżej, obowiązują różne przepisy o charakterze administracyjnym, ograniczające dostępność miejsc o charakterze publicznym dla psów pomocników. Powstaje jednak pytanie, czy właściciel lub zarządca ogólnodostępnego lokalu (sklepu odzieżowego, muzeum, budynku biurowego etc.) może skutecznie wprowadzić takie ograniczenie w lokalu, którego przepisy administracyjne nie dotyczą, albo zaostrzyć istniejące ograniczenia administracyjne - na przykład czy może zakazać wstępu osobie niepełnosprawnej z psem asystującym, albo zabronić wprowadzania takich psów bez kagańca.

Uprawnienie właścicieli lokali ogólnodostępnych do stanowienia ograniczeń dotyczących wprowadzania psów do takich lokali należy oceniać na podstawie przepisów prawa cywilnego, w kontekście treści prawa własności (podobnie będziemy oceniać także uprawnienia najemcy prowadzącego działalność w wynajętym lokalu). Z ogólnych zasad prawa cywilnego wynika prawo właściciela do swobodnego korzystania z rzeczy stanowiącej jego własność (art. 140 kodeksu cywilnego). Właściciel może więc także swobodnie decydować o tym, komu pozwala na wstęp do należących do niego pomieszczeń. Z drugiej strony granice prawa własności wyznaczają zasady współżycia społecznego - można więc argumentować, że odmowa wpuszczenia osoby niepełnosprawnej wraz z psem asystującym do lokalu ogólnodostępnego stanowi bezprawne naruszenie zasad współżycia społecznego, a co za tym idzie przekroczenie granic prawa własności. Na zasady współżycia społecznego można jednak powołać się także argumentując przeciwnie - w interesie innych osób korzystających z danego lokalu, które mogą na przykład odczuwać dyskomfort w obecności dużych psów bez kagańca. Z pewnością więc wszelkie wątpliwości w tym zakresie usunęłaby wyraźna regulacja ustawowa

6. Status psa asystującego w środkach komunikacji publicznej

Do zagadnień objętych niniejszym punktem odnoszą się następujące regulacje prawne (w zakresie lokalnym - na przykładzie PKS oraz komunikacji miejskiej w Krakowie):

1. Ustawa z dnia 15 listopada 1984 roku Prawo przewozowe (Dz.U.00.50.601 ze zm.),

2. Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 roku o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz.U.02.175.1440 t.j.),

3. Rozporządzenie nr 20/99 Wojewody Małopolskiego z dnia 12 kwietnia 1999 roku w sprawie wprowadzenia opłat za przeprawy promowe na drogach publicznych (Małop.99.15.162 ze zm.),

4. Uchwała nr XXXIV/302/03 Rady Miasta Krakowa z 17 grudnia 2003 w sprawie cen urzędowych za usługi przewozowe świadczone środkami MPK S.A.,

5. Regulamin przewozu osób i bagażu ręcznego pojazdami Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego S.A. w Krakowie,

6. Regulamin określający szczegółowe warunki stosowania cen przez przedsiębiorstwo PKS S.A. w Krakowie,

7. Regulamin przewozu osób i przesyłek bagażowych przez przedsiębiorstwo Polskie Koleje Państwowe S.A., stanowiący załącznik do Zarządzenia Nr 58 Zarządu PKP z dnia 7 czerwca 1999 roku (Biuletyn PKP A Nr 15, poz. 58),

8. Taryfa osobowa i bagażowa PKP S.A.

Zgodnie z przepisami prawa przewozowego przewoźnik powinien podejmować działania, które ułatwią korzystanie ze środków transportowych, peronów, przystanków i punktów odprawy osobom niepełnosprawnym, w tym osobom poruszającym się na wózkach inwalidzkich (art. 14 prawa przewozowego). Brakuje jednak dalej idących postanowień odnoszących się do statusu psów asystujących.

Kwestię ulg w publicznym transporcie kolejowym i autobusowym (za wyjątkiem komunikacji miejskiej) reguluje ustawa o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego, zgodnie z którą pies przewodnik jest uprawniony do 95% ulgi w stosunku do ceny za psa ustalonej przez przewoźnika, jeżeli towarzyszy w podróży osobie niewidomej. Brakuje jednak przepisów przyznających ulgi psom pomagającym innym osobom niepełnosprawnym. Do pozostałych kwestii związanych z przewozem psów w transporcie kolejowym i autobusowym odnoszą się regulaminy wydawane przez przewoźników.

6.1. Polskie Koleje Państwowe S.A.

Według regulaminu przewozu osób i przesyłek bagażowych PKP S.A. (zgodnie z jego brzmieniem z 2003 roku) przewóz psa jest dozwolony pod opieką dorosłego pod warunkiem, że:

• podróżny posiada ważny bilet dla psa (z adnotacją "Pies") oraz aktualne świadectwo szczepienia psa (regulamin nie określa o jakie szczepienie tutaj chodzi, należy domniemywać, że postanowienie regulaminu odnosi się do świadectwa obowiązkowego szczepienia psa przeciwko wściekliźnie)

• pies jest trzymany na smyczy i ma założony kaganiec,

• podróżny wykupił wszystkie miejsca w przedziale wagonu sypialnego lub w przedziale wagonu z miejscami do leżenia, jeżeli korzysta z takiego przedziału.

Podróżny odpowiada za stan sanitarny przedziału, w którym przewozi psa. Podróżnemu nie wolno kłaść psa na miejscu do siedzenia, na łóżku w wagonie sypialnym lub na miejscu do leżenia, niezależnie od tego czy jest pościelone czy nie. Pies nie może zakłócać spokoju w wagonie, a szczególnie ciszy nocnej.

Współpodróżni mają prawo do zgłoszenia sprzeciwu z powodu umieszczenia psa w przedziale. Mogą także wyrazić sprzeciw wobec umieszczenia psa w wagonie, jeżeli pies zakłóca spokój, w szczególności ciszę nocną. Prawo do wyrażenia sprzeciwu nie przysługuje jednak współpodróżnym w stosunku psa będącego przewodnikiem (regulamin PKP S.A. tego nie precyzuje, ale prawdopodobnie chodzi wyłącznie o psa przewodnika osoby niewidomej). W wyniku uprawnionego sprzeciwu choćby jednego współpasażera konduktor (kierownik pociągu) powinien wskazać podróżnemu inny przedział lub wagon, albo zwierzę umieścić w przedziale bagażowym, a jeżeli nie jest to możliwe poprosić podróżnego o opuszczenie pociągu na najbliższej stacji (§ 21 ust. 2 - 5 regulaminu).

Zgodnie z taryfą osobową i bagażową PKP S.A. za przewóz psa pobiera się opłatę w wysokości ceny za przejazd na danej trasie w pociągu osobowym w klasie drugiej (niezależnie od rzeczywistego rodzaju pociągu) z ulgą 50 % na przejazd. Nie ma żadnych ulg dla psów przewodników lub asystujących.

6.2. Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej S.A. (na przykładzie Miasta Krakowa)

Na podstawie regulaminu określającego szczegółowe warunki stosowania cen przez PKS S.A. w Krakowie (zgodnie z jego brzmieniem z 2003 roku), przewóz psa jest dozwolony przy zachowaniu łącznie następujących warunków:

• pies może być przewożony tylko w miejscach wyznaczonych przez obsługę pojazdu,

• pies musi mieć założony kaganiec,

• osoba podróżująca z psem powinna mieć przy sobie dokument potwierdzający posiadanie przez psa aktualnych szczepień ochronnych (§ 16 ust. 2 regulaminu).

Zgodnie z uzyskaną informacją opłata za przewóz psa w autobusie PKS S.A. wynosi tyle, co opłata za bagaż. Nie ma żadnych ulg dla psów przewodników lub asystujących.

6.3. Komunikacja miejska (na przykładzie Miasta Krakowa)

W zakresie komunikacji miejskiej kwestie związane z przewozem psów regulują zazwyczaj przepisy prawa miejscowego.

W Krakowie, zgodnie z omawianą wyżej uchwałą Rady Miasta Krakowa z dnia 27 sierpnia 1997 roku w sprawie wymagań wobec osób utrzymujących zwierzęta domowe przewożenie psów środkami komunikacji miejskiej jest dozwolone pod następującymi warunkami:

• psy małe mogą być przewożone na rękach

• pozostałe psy muszą posiadać kaganiec i być trzymane na smyczy.

Dodatkowo zgodnie z regulaminem MPK w Krakowie pasażer odpowiada za zanieczyszczenia pojazdu powstałe w wyniku przewozu psa.

Uchwała Rady Miejskiej Krakowa w sprawie cen urzędowych za usługi przewozowe świadczone środkami MPK S.A. w Krakowie nie przewiduje wprost jakiejkolwiek ulgi za przewóz psów będących przewodnikami lub pomocnikami osób niepełnosprawnych.

Na koniec rozważań o statusie psa asystującego w środkach transportu należy zaznaczyć, że zgodnie § 2 rozporządzenia Wojewody Małopolskiego w sprawie opłat za przeprawy promowe na drogach publicznych, przewóz zwierząt domowych promem na drogach publicznych podlega opłacie w wysokości 0,30 zł za sztukę. Rozporządzenie nie zawiera żadnych wyjątków na rzecz psów pomagających osobom niewidomym lub niepełnosprawnym.
 

7. Podsumowanie - propozycje zmian

Powyższa analiza wskazuje, że zagadnienie psów asystujących zostało w zasadzie w całości pominięte przez polskiego prawodawcę. Jedynie niektóre akty prawne odnoszą się zdawkowo do kwestii psów przewodników dla osób ociemniałych lub rzadko do psów będących pomocą innych osób niepełnosprawnych. Brakuje rozwiązań systemowych pozwalających na uwzględnienie szczególnej roli psów pomocników w życiu osoby niepełnosprawnej.

Poniżej wskazujemy dziedziny prawa, w których konieczne byłoby dokonanie zmian umożliwiających społeczne funkcjonowanie osobie niepełnosprawnej, której towarzyszy pies asystujący.

7.1. Pojęcie "psa asystującego", szkolenie i certyfikacja

W naszym przekonaniu wstępem do jakichkolwiek zmian prawnego statusu psa asystującego musi być wprowadzenie do systemu prawa (na przykład do ustawy o ochronie zwierząt lub do ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych) legalnej definicji "psa asystującego", która miałaby znaczenie dla całego systemu prawa. Pojęcie "psa asystującego" można zdefiniować na przykład w następujący sposób: "psem asystującym jest odpowiednio wyszkolony pies służący pomocą osobie niepełnosprawnej, chorej lub niedołężnej, posiadający certyfikat nadany na zasadach określonych w odrębnych przepisach".

Konieczne jest odpowiednie uregulowanie zasad certyfikacji takich psów w celu zapewnienia, że szczególne przywileje będą przysługiwały jedynie psom odpowiednio wyszkolonym, mało agresywnym oraz rzeczywiście wspomagającym osoby niepełnosprawne, chore czy niedołężne. Zważywszy, że już na etapie szkolenia instruktor musi się poruszać ze szkolonym psem w zasadzie wszędzie bez kagańca (także w środkach transportu, gdzie generalnie obowiązuje bezwzględny nakaz zakładania psom kagańców), konieczne wydaje się także uregulowanie statusu instruktora. Opcjonalnie można także uregulować zasady szkolenia - kluczowe jest jednak jedynie wprowadzenie pojęcia "psa asystującego" i "instruktora", oraz wyposażenie ich w dokument (legitymację) będący "przepustką" do przywilejów przyznanych przez przepisy prawa, a więc stanowiący dla innych osób podstawę do wpuszczenia psa w miejsce normalnie dla psów niedozwolone lub zwolnienia posiadacza psa od jakiejś opłaty. Rozważenia wymaga jaki podmiot mógłby certyfikować instruktorów oraz wyszkolone psy.

7.2. Podatki

O ile uregulowania ustawy o podatkach i opłatach lokalnych są zadawalające (jedyny wyjątek!!!), to na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych problematyka psów asystujących nie została w ogóle zauważona. Do odliczenia wydatków na utrzymanie psa przewodnika od podstawy opodatkowania uprawnione są jedynie osoby niewidome lub osoby je utrzymujące.

Wskazane jest więc podjęcie działań na rzecz rozszerzenia zakresu osób mogących skorzystać z powyższego odliczenia, poprzez objęcie nim wszystkich osób niepełnosprawnych (nie tylko osób niewidomych) korzystających z pomocy odpowiednio wyszkolonych psów. Skoro jedna kategoria psów pracujących na rzecz osób niepełnosprawnych została w tych przepisach potraktowana w sposób szczególny, to wykreowanie drugiej kategorii - psa asystującego, ze zdefiniowanym statusem prawnym, pozwoli na objęcie ulgą podatkową także kosztów utrzymania psów asystujących.

7.3. Pies asystujący w miejscach publicznych

Bardzo potrzebne jest uregulowanie statusu psa asystującego w miejscach publicznych.

Jak powyżej wskazano do kwestii związanych z obecnością psów w miejscach publicznych odnoszą się najczęściej przepisy prawa miejscowego. Uregulowania te są na dzień dzisiejszy w wysokim stopniu niezadowalające - przykładowo na terenie Miasta Krakowa brak jest jakichkolwiek regulacji uwzględniających szczególny rolę psów wspierających osoby niepełnosprawne, za wyjątkiem zwolnienia psów przewodników osób niewidomych z zakazu wprowadzania do budynków użyteczności publicznej.

Niezbędna więc wydaje się akcja informacyjna, skierowana do władz samorządowych w gminach, której celem będzie doprowadzenie do korzystnych dla osób niepełnosprawnych zmian w obowiązujących przepisach prawa lokalnego. Wprowadzenie jednak jednolitych reguł we wszystkich gminach może być trudne bez wprowadzenia przepisów wyższej rangi, zapewniających jednolite traktowane psów tego rodzaju w miejscach publicznych na terenie całego kraju. Potrzebna jest przede wszystkim regulacja dopuszczająca wyprowadzanie psów asystujących bez smyczy i kagańca (z kagańcem pies asystujący nie może spełniać swojej roli). Należy także w sposób wyraźny i jednoznaczny zapewnić psom asystującym towarzyszącym osobie niepełnosprawnej prawo wstępu do wszystkich budynków użyteczności publicznej i innych obiektów ogólnodostępnych. W związku z tym, że zakaz wprowadzania ograniczeń w dostępie psów asystujących do prywatnych obiektów tego typu może zostać uznany za ograniczenie prawa własności, zasady tego typu powinny zostać ustanowione przez przepisy rangi ustawowej (zgodnie z konstytucją prawo własności może zostać ograniczone jedynie przez ustawę). Regulacja taka powinna znaleźć się w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych .

Szczególną wagę ma kwestia wpuszczania psów asystujących do restauracji, lokali gastronomicznych oraz sklepów spożywczych, dotyczy bowiem zaspokajania przez osobę niepełnosprawną podstawowych potrzeb. Pomimo tego, że trudno jest zgodzić się z prezentowaną przez Państwową Inspekcją Sanitarną wykładnią obecnie obowiązujących przepisów, wątpliwości rozwiałby jednoznaczny przepis. Należy podkreślić, że regulujące zdawkowo te kwestie rozporządzenie Ministra Zdrowia z 19 grudnia 2002 roku w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych zakładów ma zostać zastąpione przez nowe rozporządzenie (od 1 maja 2004) roku, co daje już teraz możliwość wywarcia wpływu na wprowadzanie odpowiednich zasad poprzez przedstawienie Ministerstwu Zdrowia właściwej argumentacji.

Można także postulować wprowadzenie wyjątku od zasady zakazującej puszczania psów luzem w lasach, dla psów asystujących, o ile posiadają na sobie odpowiednią uprząż i znajdują się w bezpośredniej bliskości właściciela, np. w promieniu do 10 - 20 metrów. Spełnienie tych dodatkowych wymogów powinno raczej wykluczyć ewentualna pomyłkę służb leśnych, czy też myśliwych.

Właściwe wydaje się także wprowadzenia zmian w przepisach dotyczących parków narodowych, tak aby przynajmniej na terenach parków narodowych, które nie są równocześnie terenami ścisłych rezerwatów przyrody, psy mogły bez kagańca towarzyszyć osobom niepełnosprawnym potrzebującym ich pomocy.

Powinno się także umożliwić psom asystującym towarzyszącym osobom niepełnosprawnym wstęp do niektórych miejsc o charakterze rekreacyjnym (plaże) a także znieść obowiązek pozostawania psa w kagańcu lub na smyczy (parki miejskie). Naszym zdaniem są to również miejsca o charakterze publicznym, a więc takie, do których osoba niepełnosprawna wraz psem asystującym powinna mieć nieskrępowany dostęp.

7.4. Pies asystujący w środkach transportu

Podstawowym zadaniem w tym zakresie jest wprowadzenia zwolnienia dla psów asystujących od generalnego obowiązku posiadania przez psy w środkach transportu zbiorowego kagańca oraz smyczy. Dodatkowo przepisy prawa przewozowego powinny zakazywać przewoźnikom wprowadzania do regulaminów postanowień dyskryminujących osobę korzystającą z pomocy psa asystującego, jak na przykład przewidziany w regulaminie PKP obowiązek wykupienia wszystkich miejsc w przedziale wagonu sypialnego lub w przedziale wagonu z miejscami do leżenia.

W zakresie odpłatności za przejazd, uzasadnione jest zrównanie statusu psa asystującego ze statusem psa przewodnika dla osoby niewidomej. Wskazane jest całkowite zwolnienie od opłat psów tego typu, lub przynajmniej utrzymanie ulg obowiązujących na podstawie ustawy o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego, oraz wyraźne rozciągnięcie tych ulg na komunikację miejską. Ulgi powinny zostać także przyznane psom asystującym w trakcie szkolenia.

Podsumowując należy stwierdzić, że dla osiągnięcia faktycznej poprawy komfortu życia osoby niepełnosprawnej wspomaganej przez psa asystującego konieczne jest wprowadzenie wielu zmian w obowiązujących obecnie przepisach prawa. Ze względu na złożoność i zakres problematyki wskazane wydaje się zwrócenie uwagi na analizowaną problematykę Pełnomocnikowi do Spraw Osób Niepełnosprawnych oraz Krajowej Radzie Konsultacyjnej do Spraw Osób Niepełnosprawnych.

http://alteri.pl