Zapotrzebowanie psa na składniki odżywcze cz. 6 - witaminy i ich rola
Prawidłowe żywienie psów polega na podawaniu im pokarmu, dostarczającego wszystkich niezbędnych składników odżywczych - w tym witamin - w odpowiednich ilościach i proporcjach. Witaminy pod względem właściwości fizykochemicznych dzieli się na rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) oraz rozpuszczalnie w wodzie (witaminy z grupy B, wit. C, cholina). W organizmie witaminy pełnią bardzo ważne funkcje – głównie regulacyjne - często kluczowe dla wielu procesów metabolicznych. Należy pamiętać, że zarówno niedobór, jak i nadmiar witamin, co dotyczy w praktyce witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, są szkodliwe i mogą prowadzić do poważnych zaburzeń.
Określenie „witaminy” pochodzi od nazwy „vital-amines”, czyli amin niezbędnych dla życia, która została wymyślona przez Kazimierza Funka - naukowca polskiego pochodzenia - do opisania związków zawierających azot. Później nazwę zmieniono na „witaminy”, gdyż okazało się, że niektóre z tych związków nie mają azotu w swoim składzie. Witaminy definiuje się na podstawie ich cech fizycznych i fizjologicznych – aby można było zaliczyć jakiś związek do tej grupy, musi on spełniać kilka warunków. Po pierwsze witaminy są związkami organicznymi innymi niż białka, tłuszcze i węglowodany niezbędnymi w określonych ilościach do spełniania podstawowych funkcji fizjologicznych organizmu, stanowią element diety, a ich deficyt w pokarmie wywołuje objawy niedoboru. Witaminy nie mogą być więc syntetyzowane w organizmie w ilościach wystarczających do zaspokojenia potrzeb. W związku z tymi cechami nie wszystkie witaminy są prawdziwymi witaminami dla każdego gatunku. Witamina C jest niezbędna jedynie dla ssaków naczelnych, kawii domowych (świnek morskich) i niektórych ryb ze względu na brak enzymów koniecznych do jej syntezy [1]. Z kolei witamina K (niezbędna dla człowieka) jest u psów syntetyzowana przez bakterie jelitowe i opisane przypadki niedoboru nie wynikają z jej deficytu w pokarmie, lecz są związane z chorobami obniżającymi wchłanianie tłuszczów [2]. Wyróżnia się również tzw. substancje witaminopodobne (np. karnitynę, karotenoidy czy bioflawonoidy), które mają właściwości podobne do witamin, lecz nie pasują ściśle do ich definicji. Zazwyczaj dyskusji poddaje się niezbędność tych związków, określając je raczej jako „warunkowo niezbędne”. Witaminy dzieli się na rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalne w tłuszczach, co wpływa na ich przyswajanie, lecz nie ma znaczenia dla roli biologicznej [2]. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach potrzebują soli żółciowych i tłuszczów do tego, aby zostały efektywnie wchłonięte w jelicie cienkim. Z kolei większość witamin rozpuszczalnych w wodzie jest absorbowana na drodze aktywnego transportu przy użyciu różnego rodzaju systemów komórkowych.
Witaminy pełnią w organizmie ogromną liczbę funkcji fizjologicznych. Są niezwykle ważnymi kofaktorami i katalizatorami reakcji enzymatycznych, odgrywają rolę w syntezie DNA, uwalnianiu energii ze związków odżywczych, wpływają na rozwój kości, równowagę wapniową, utrzymanie prawidłowych funkcji oka, integralność błon komórkowych, krzepnięcie krwi, wychwytywanie wolnych rodników, metabolizm aminokwasów i białek, wzrost i przewodzenie impulsów nerwowych [1].
Zapotrzebowanie na witaminy u psów zależy od wieku, stanu fizjologicznego, aktywności, czy procesów chorobowych. Niezwykle istotne jest zbilansowanie ilości witamin z energią dostarczaną w pokarmie, co umożliwia przyswojenie ich na właściwym poziomie. Brak w pokarmie witamin w ilościach wymaganych do utrzymania prawidłowych funkcji fizjologicznych określa się mianem niedoboru. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są magazynowane w tkance tłuszczowej, przez co zwierzęta są mniej narażone na niedobory. Z drugiej jednak strony cecha ta powoduje, że istnieje większe prawdopodobieństwo toksyczności tej grupy witamin. Sytuacja wygląda odwrotnie w przypadku witamin rozpuszczalnych w wodzie - wyczerpują się one szybciej z powodu bardzo ograniczonego magazynowania, co skutkuje mniejszą szansą toksyczności i jednocześnie większym prawdopodobieństwem niedoborów. Pobieranie w pokarmie ilości witamin zgodnych z zapotrzebowaniem powoduje budowanie magazynów tkankowych, zatem nie jest zalecane stosowanie większych niż wymagane ilości witamin w pokarmie, gdyż po pewnym czasie i przy braku możliwości wydalenia ich nadmiaru można doprowadzić do objawów toksyczności. Wyższe zapotrzebowanie na witaminy (i inne substancje odżywcze) występuje u zwierząt rosnących i w okresie reprodukcji, lecz nadmierna suplementacja witaminowa jest przeciwskazana ze względu na ich wyższą wrażliwość na efekt toksyczny. Również choroby wpływają na zapotrzebowanie na witaminy. Przedłużający się brak apetytu (anoreksja), a co za tym idzie zmniejszenie pobierania pokarmu, wyczerpuje zapasy witamin i pozostałych składników odżywczych, a np. choroby przebiegające z wielomoczem (np. cukrzyca, niewydolność nerek, stosowanie leków moczopędnych) powodują zwiększone wydalanie z witamin rozpuszczalnych w wodzie. Z kolei choroby upośledzające wchłanianie tłuszczów (np. zapalenie jelit, zapalenie trzustki, niewydolność trzustki, niewydolność wątroby) mogą stać się przyczyną niewystarczającego wchłaniania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Niektóre leki (np. niektóre antybiotyki) mogą prowadzić do niedoboru witaminy K poprzez redukcję ilości bakterii jelitowych odpowiedzialnych za jej syntezę. Zapotrzebowanie na witaminy zależy również od interakcji, jakie zachodzą pomiędzy nimi oraz pozostałymi składnikami pokarmowymi na poziomie wchłaniania, metabolizmu i wydalania.
Bogatym źródłem witamin w pokarmie mogą być produkty pochodzenia zwierzęcego np. wątroby, serca, płuca itp., które są bardzo dobrym i wartościowym surowcem. Najliczniej występującą w mięsie grupą witamin są witaminy z grupy B. Jednakże dieta przeznaczona dla psa złożona wyłącznie z mięsa mięśniowego jest deficytowa pod względem wielu składników odżywczych, w tym witamin np. A, D czy E. Pełnowartościowy pokarm może być opracowany na bazie różnorodnych produktów pochodzenia zwierzęcego, ale nie wyłącznie na bazie mięsa. Podroby są surowcami o wysokiej zawartości wysokowartościowego białka oraz większej (w porównaniu z mięsem) ilości i różnorodności witamin. Należy jednak pamiętać, że żaden z podrobów osobno nie będzie stanowił podstawy pełnowartościowej diety [1]. Dlatego do produkcji pełnoporcjowych karm gotowych stosuje się kilka różnych produktów pochodzenia zwierzęcego. W ten sposób możliwe jest zaspokojenie zapotrzebowań żywieniowych psów na wszystkie niezbędne składniki odżywcze.
Witaminy stanowią bardzo dużą i niezwykle różnorodną grupę substancji organicznych, które muszą znaleźć się w pożywieniu psa ze względu na ich udział w wielu procesach metabolicznych. Bilansowanie pokarmu pod względem zapotrzebowania na witaminy jest niezwykle trudne i musi brać pod uwagę wiele różnych czynników. Ze względu na różnice gatunkowe w kwestii niezbędności poszczególnych witamin czy specyficznych różnic w ich metabolizmie, zawartość witamin w pokarmie powinna być dostosowana do indywidualnych potrzeb. Między innymi dlatego pokarmy przeznaczone dla ludzi nie są odpowiednie dla psów. W pokarmach przygotowywanych dla psów w domu bardzo często występują deficyty witamin, ze względu na wiele czynników takich jak: nieznajomość zawartości i przyswajalności poszczególnych witamin, ich straty w procesie gotowania, interakcje z innymi składnikami odżywczymi itd. Z drugiej strony - karmy określane na etykiecie jako pełnoporcjowe zawierają odpowiednie ilości wszystkich składników odżywczych - w tym witamin - zgodne z normami żywieniowymi, uwzględniając także straty procesowe, spowodowane obróbką termiczną i magazynowaniem. Zatem żywienie psów karmami pełnoporcjowymi jest najbezpieczniejszym i najlepszym rozwiązaniem, gdyż zwierzęta otrzymują odpowiednie do swoich potrzeb ilości wszystkich niezbędnych witamin o odpowiedniej przyswajalności. Należy pamiętać, że przy stosowaniu kompletnych i zbilansowanych karm, suplementacja - zarówno witaminowa jak i mineralna - jest przeciwskazana, gdyż prowadzi do zaburzenia równowagi i proporcji między składnikami odżywczymi i energią.
Lek. Wet. Małgorzata Głowacka
Dr n. wet. Michał Ceregrzyn
Mars Polska
Piśmiennictwo
1. Ceregrzyn, M., et al., Podstawy Żywienia Psów i Kotów, 2013, Wrocław: Elsevier Urban&Partner.
