Zachowania żywieniowe psów - geneza i konsekwencje dla opiekuna

Zrozumienie naturalnych zachowań psa jest bardzo ważne z punktu widzenia właściwego dbania o jego zdrowie i samopoczucie. Prawidłowe rozumienie zachowań psa umożliwia przede wszystkim dobór właściwego pożywienia, które spełnia potrzeby pokarmowe psa. Z kolei, zrozumienie rzeczywistych, udowodnionych naukowo podstaw chroni opiekunów przed podejmowaniem decyzji dotyczących żywienia w oparciu o błędne przesłanki, które w konsekwencji mogą powodować różnego rodzaju choroby. Ponadto dzięki zrozumieniu, czym jest pies i jakie są jego zachowania w odniesieniu do jedzenia, ułatwia znacząco budowanie właściwej więzi między nim a człowiekiem, opartej na zdrowych zasadach, które nie powodują zaburzeń zdrowotnych zwierzęcia ani rozczarowań opiekuna. Żeby właściwie nauczyć się, jak funkcjonuje psi umysł i jaką rolę pełni jedzenie w całym spektrum zachowań i potrzeb psa, konieczne jest dokładne zrozumienie przede wszystkim jego pochodzenia genetycznego i zmian, jakie nastąpiły w procesie udomowienia, co postaramy się podsumować w tym artykule.

Współczesne badania dosyć jednoznacznie wskazują, że pies domowy (łac. Canis familiaris) jest zwierzęciem wywodzącym się, albo blisko spokrewnionym z wilkiem (łac. Canis lupus). Jednakże takie proste rozumienie, ze pies jest bezpośrednim potomkiem wilka nie jest oczywiste - na co wskazują ostatnie badania genetyczne. Wiemy, że pies oddzielił się od wilka w granicach 14-16 tysięcy lat temu[1], co zapoczątkowało zmiany genetyczne będące pod silnym wpływem udomowienia. Dokładniejsze badania również pokazują, że kwestia dokładnego pochodzenia psa jest dosyć złożona. Istnieje teoria, że przodkowie psa, wywodzą się najprawdopodobniej z wielu geograficznych lokalizacji[2] i psy nie są potomkami określonej grupy wilków, ale mieszanką złożoną z różnych populacji. Może się zatem okazać, że wilk i pies mają wspólnego przodka, od którego się oddzieliły i mimo wielu podobieństw pies nie jest jednak wprost potomkiem wilka. Pewnym dowodem na tę nieprostą relację pies-wilk jest fakt, że istnieje kilka istotnych różnic, które z punktu widzenia optymalnego żywienia trzeba uwzględniać, by właściwie dbać o zdrowie psów domowych.

Przez tysiące lat udomowienia w genomie psa zaszło wiele zmian, które w wielu aspektach oddaliły go od dzikiego przodka[3]. W innych kwestiach z kolei istnieją wyraźne podobieństwa, będące świadectwem rodowodu genetycznego psa. Ponadto zmiany te nie są jednolite dla wszystkich psów, gdyż znajdziemy rasy czy osobniki bardzo bliskie genetycznie wilkowi (husky syberyjski czy wilczak czechosłowacki) i te, które są od wilka znacząco różne (boksery, buldogi, mopsy itp.). Zatem, mówiąc o zachowaniach żywieniowych psów, należy pamiętać, że w przypadku tego gatunku zwierząt w żadnym wypadku nie możemy stosować uogólnień ze względu na niespotykaną u innych gatunków zwierząt różnorodność budowy i wielkości, i co za tym idzie specyfiki metabolizmu i potrzeb pokarmowych wynikających z selekcji hodowlanej i zróżnicowanego pochodzenia oraz ogromnego wpływu warunkowania środowiskowego. Wystarczy porównać chihuahua i doga niemieckiego.

Psy - tak jak ich przodkowie - wykazują pewien instynkt stadny i są przystosowane do zachowania stabilnej struktury grupy. Teorie mówiące o tym, że hierarchiczna struktura stada, na szczycie której stoi samiec alfa, czyli najważniejszy członek stada narzucający swoja wolę całemu stadu, okazują się nie do końca prawdziwe, ponieważ oparte są na obserwacjach wilków trzymanych w niewoli, a ponadto psy wolnożyjące nie tworzą struktur podobnych do wilczych[4]. Najnowsze badania pokazują, że zachowania wilków trzymanych w niewoli i psów opierają się głównie na formach podporządkowania, a nie na agresji[5]. Niezależnie jednak od mechanizmów socjalnych, decydujących o zachowaniach pokarmowych, wiemy, że hierarchia wyznacza m.in. kolejność jedzenia, a życie stadne powoduje konkurencję między innymi o zasoby pokarmowe[6]. Po upolowaniu zdobyczy przez stado wilków, młodsze osobniki muszą zwykle cierpliwie czekać, aż najedzą się wszystkie inne zwierzęta w stadzie, będące w hierarchii wyżej od nich. Kiedy przychodzi ich kolej, starają się w jak najkrótszym czasie zjeść jak najwięcej. To zachowanie występuje u wielu psów, ale może być różnie nasilone zarówno u poszczególnych ras jak i konkretnych osobników. Szybkie zjadanie dużych ilości pokarmu wynika prawdopodobnie jeszcze z jednej historycznej zależności. Psy poza polowaniem również są padlinożercami i śmieciożercami (ang. scavenger). Znalezienie zdatnego do spożycia pokarmu, do którego jest już kolejka innych chętnych, powoduje, że psy - tak jak w stadzie - zjadają szybko i jak najwięcej. Łatwo to zaobserwować, kiedy nasze domowe psy znajdą coś smakowitego na spacerze. Zwierzęta, które wykazują tendencję do zjadania na zapas, są bardziej narażone na wystąpienie otyłości, jeżeli mają wolny i nieograniczony dostęp do pokarmu. Te, które mają silny instynkt poszukiwania pokarmu i w efekcie są narażone na częstsze zjadanie śmieci, częściej chorują na różne choroby przewodu pokarmowego. W większości przypadków psy mają tendencję do zjadania dużych posiłków w krótkim czasie, choć oczywiście spotkamy także psy, które nie zjadają pokarmu w „typowy” sposób, ale jedzą mało, wybierają pokarm i są wybredne, najczęściej jednak jest to wynik warunkowania środowiskowego lub choroby[7]. Niezmiernie ważne dla właściwego dbania o zdrowie psa jest zarówno wczesne wykrywanie chorób, jak i właściwe postępowanie związane z pokarmem – jego podawaniem i jakością.

Drugim zachowaniem żywieniowym psów, będącym pozostałością po ich dzikich przodkach, jest przystosowanie do rzadszych, ale czasem obfitych posiłków. Pośrednio wiąże się to z opisanym powyżej zachowaniem wynikającym z konkurencji w stadzie oraz faktem, że dzikie psowate w naturalnych warunkach polują z różną częstotliwością na większe zdobycze, czyli jedzą większe posiłki stosunkowo rzadko. Dodatkowo życie w ciągłym niedoborze energii pokarmowej wiąże się z preferowaniem przez psy pokarmów wysokotłuszczowych[8]. Dlatego optymalnym sposobem żywienia psa jest regularne podawanie mu jednego lub dwóch posiłków dziennie - w zależności od rasy (im większy pies tym lepiej rozbijać dzienną dawkę jedzenia na dwa posiłki). Stanowi to wyraźny kontrast w porównaniu z kotami, które wymagają do kilkunastu porcji pokarmu w ciągu doby, czy ludźmi, którzy metabolicznie preferują około 4-8 posiłków dziennie.

Z kolei charakterystyczny dla wilka instynkt łowny - także bardzo dobrze zachowany u kota - u psa w przebiegu udomowienia uległ znacznym genetycznym modyfikacjom[9][10]. U niektórych ras na drodze selekcji uległ prawie całkowitemu wyciszeniu, u innych zaś został zmodyfikowany zgodnie z potrzebami użytkowymi, np. psy zaganiające stado to zwierzęta o przekształconym instynkcie łowieckim, gdzie wyłączony został ostatni etap, czyli zabicie zdobyczy, a wzmocnione zostało dążenie do kontroli stada. Nawet zdziczałe czy bezpańskie psy w większości nie zdobywają pokarmu polując, a raczej wyszukując resztki ludzkich pokarmów i śmieci. Oznacza to, że u wielu psów nie utrzymał się w pełni szeroki wachlarz zachowań łowieckich charakterystyczny dla wilka.

Interesujące jest to, czym kierują się psy, wybierając pokarm podawany przez opiekuna. Dla większości psów podstawą tej decyzji są: zapach, smak, wygląd i tekstura pożywienia. Zapach wydaje się być szczególnie znaczący, co nie jest zaskakujące, biorąc pod uwagę budowę anatomiczną (tabela), która wskazuje jak ważnym zmysłem jest węch dla psów w porównaniu z człowiekiem czy kotem. U psów, które pozbawione były zmysłu zapachu, wykazano zmniejszoną zdolność rozróżniania pokarmów[11]. W badaniach, w których analizowano, w jaki sposób psy dokonują wyboru pokarmu pod względem zawartości makroskładników wykazano, że selekcja zmienia się w zależności od wieku i doświadczenia zwierzęcia, czyli podlega modyfikacji ze względu na przystosowanie. Psy, wybierając pokarm, najczęściej i niezależnie od rasy, decydowały się na taki, który dostarczał średnio 30% : 63% : 7% energii odpowiednio z białka, tłuszczu i węglowodanów[12]. Producenci karm pełnoporcjowych wykorzystują tę wiedzę, opracowując receptury, tak, aby spełniały one założenia optymalnych profili metabolicznych, zaspokajając w ten sposób wszystkie potrzeby żywieniowe psów. Należy pamiętać, że pokarmy ludzkie nie są zbilansowane zgodnie z zapotrzebowaniem pokarmowym psa i mogą być przyczyną nadmiarów lub niedoborów substancji odżywczych.

Ciekawy jest fakt, że psy kierują się doświadczeniem związanym z pokarmem, decydując się na zjedzenie bądź odmowę danego rodzaju pożywienia. Możemy rozróżnić tu kilka odrębnych zjawisk jak: „efekt nowości”, neofobię i „awersję wywołaną pojedynczym doświadczeniem”. „Efekt nowości”, polegający na wzmożonej preferencji nowej karmy, łatwo można zauważyć u psów żywionych przez długi okres czasu jednym rodzajem pokarmu. Nie oznacza to jednak, że psy wymagają urozmaiconej diety, wręcz przeciwnie - jedynie pokarm o stałym składzie gwarantuje komfort trawienny i zapobiega niepożądanym reakcjom ze strony przewodu pokarmowego. W doświadczeniu, w którym badano wpływ czynników środowiskowych na występowanie biegunki u psów, wykazano, że stabilne żywienie jest bardzo istotnym czynnikiem ograniczającym występowanie niekorzystnych objawów ze strony przewodu pokarmowego, a zmiany pokarmu, zjadanie resztek i śmieci, a także stosowanie pokarmów przygotowywanych w domu, zwiększają odsetek biegunek u psów[13]. Przeciwieństwem „efektu nowości” jest neofobia, czyli odmowa przyjęcia pożywienia, którego zwierzę w przeszłości nie jadło. Jest to tak naprawdę mechanizm obronny, chroniący przed potencjalnym niebezpieczeństwem zatrucia u dziko żyjących zwierząt. Z kolei zjawisko „awersji wywołanej pojedynczym doświadczeniem” polega na odrzuceniu pokarmu ze względu na negatywne doświadczenie w przeszłości np. zachorowanie po zjedzeniu konkretnego rodzaju pokarmu.

Analizując zachowania żywieniowe psów, należy pamiętać o ich genetycznym pochodzeniu, nie zapominając jednocześnie o zmianach, jakie zaszły w procesie ewolucji. Podstawową zasadą, której powinniśmy się trzymać, wybierając sposób żywienia swojego psa, jest odróżnienie pod względem pokarmowym tego gatunku zwierząt od innych przedstawicieli ścisłych mięsożerców - np. kotów czy wilków oraz od wszystkożerców np. ludzi. Pozwala to na uniknięcie wielu błędów żywieniowych, mogących skutkować licznymi negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi u psów oraz na prawidłowe zaspokojenie ich potrzeb – zarówno żywieniowych, jak i behawioralnych.

Małgorzata Głowacka lek. wet.

Michał Ceregrzyn dr n. wet

Mars Polska

Piśmiennictwo