Pies i człowiek pod wspólnym dachem - cz.II - WĘCH

Celem cyklu artykułów „Człowiek i pies pod wspólnym dachem” jest ukazanie podobieństw i różnic pomiędzy cechami fizjologicznymi i zmysłami człowieka i psa, istotami zdecydowanie odmiennymi, a żyjącymi bardzo blisko siebie. W pierwszym z cyklu artykułów omówiłam funkcjonowanie wzroku i znaczenie tego zmysłu dla człowieka i dla psa. W tym artykule omówię zmysł węchu psa.

Tak jak wzrok dla człowieka, tak węch dla psa jest najważniejszym zmysłem. Powoduje to różnice w pojmowaniu świata pomiędzy człowiekiem a psem. Człowiek, z uwagi na fakt, że jego mózg zdominowany jest przez obszary odpowiedzialne za wzrok, interpretuje świat na podstawie postrzeganych obrazów. Pies natomiast interpretuje świat na podstawie zapachów, ponieważ jego mózg zdominowany jest przez obszary odpowiedzialne za węch. Potwierdza to masa neuronów w mózgu odpowiedzialnych za węch, która u ludzi jest czterokrotnie mniejsza niż u psów, pomimo, że masa mózgu ludzkiego jest około dziesięciokrotnie większa od mózgu psiego.

Poza rozwiniętymi strukturami mózgu, pies posiada inaczej od ludzkiego zbudowany i funkcjonujący nos. Psie nozdrza poruszają się niezależnie, co umożliwia im precyzyjnie określanie kierunku napływającego zapachu.
Nosy psów są stale wilgotne, co powoduje że cząsteczki substancji zapachowych osadzając się na nich rozpuszczają się w zwilżającej je wydzielinie śluzowej i spływają specjalnymi włosowatymi strukturami do komór nosowych, gdzie znajdują się receptory węchowe.

Pies posiada około 200 -300 milionów receptorów węchowych, podczas gdy człowiek tylko około 5 milionów. Dlatego w zależności od rasy psy rozpoznają zapachy około 1000 razy lepiej niż ludzie. Psy potrafią także rozłożyć zapach na poszczególne składniki i wyczuć każdy z nich oddzielnie. Są także w stanie segregować zapachy. Te umiejętności psów są wykorzystywane do wyszukiwania ukrytych np. w bagażu podróżnym narkotyków. Psy wyczuwają zapach narkotyków nawet wtedy, gdy jest on zamaskowany innym zapachem np. benzyny lub kawy. Odpowiednio szkolone psy potrafią wykryć zapach benzyny i innych łatwopalnych substancji na pogorzeliskach, co może być wykorzystywane do wykrywania ewentualnych podpaleń obiektów z użyciem substancji łatwopalnych jak benzyna.

Oprócz doskonałego węchu i umiejętności rozpoznawania zapachów, psy potrafią także podążać podjętym tropem. Tę umiejętność odziedziczyły po swoich przodkach wilkach, które potrafią podążać tropem konkretnego, np. chorego lub słabego zwierzęcia.

Psy rozpoznają na podstawie tropu kierunek, w którym szedł tropiony osobnik. Odciśnięte wcześniej ślady są już minimalnie mniej nasączone zapachem niż odciski późniejsze. Na tej podstawie pies potrafi określić kierunek ruchu tropionego osobnika.
Psy tropiące tropią idąc z nosem przy ziemi korzystają z zapachów, które powstają na śladzie pozostawionym przez tropionego osobnika np. woni naruszonej ziemi czy zapachu połamanych roślin, które mieszają się z zapachem tropionego, a także z komórkami jego naskórka, które licznie pozostają na ścieżce.
Inaczej niż psy tropiące zachowują się psy gończe, które wyłapują woń z powietrza. Unoszą przy tym głowę do góry i chwytają wiatr w nozdrza. Psy takie wykorzystywane są w ratownictwie gruzowym podczas zawaleń budynków spowodowanych np. trzęsień ziemi. Są one nauczone rozpoznawać mieszaniny zapachów ludzkich, a nie zapach konkretnego osobnika.

Psy wąchają niezależnie od oddychania. Ziajanie natomiast osłabia proces wąchania, stąd im mocniej pies ziaje, tym słabiej odczuwa zapachy. Zdolność wyczuwania zapachów u przegrzanego, ziejącego psa spada o około 40%. Należy to wziąć pod uwagę podczas szkoleń w czasie upalnej pogody. Najlepiej zrezygnować z topienia śladów w upalne dni, a jeśli zachodzi taka konieczność, to powinno robić się częste przerwy dla ochłody i odpoczynku psa.

Zmysł węchu odgrywa ogromną rolę w życiu społecznym psów. Psy, podobnie jak inne zwierzęta, komunikują się za pomocą feromonów. Są to substancje wydzielane przez gruczoły znajdujące się na ciele zwierząt i służą do komunikacji chemicznej. Rozróżniamy różne rodzaje feromonów np. feromony ostrzegawcze są wydzielane mimowolnie wskutek stresu, w celu ostrzeżenia pozostałych członków stada. Feromony listwy mlecznej, które wydzielają suki w okresie karmienia szczeniąt budując tym wieź między matką a szczeniakami i dając szczeniętom poczucie bezpieczeństwa. Nowo narodzone szczenięta są ślepe i głuche, ale od pierwszego dnia po narodzeniu mają węch, dzięki któremu znajdują sutki matki.

Feromony seksualne są wydzielane w czasie aktywności seksualnej i wyczuwalne w moczu.
Wyczuwanie przez psy feromonów znajdujących się w moczu jest możliwe dzięki obecności tzw. organu Jacobson’a. Jest on zlokalizowany w górnej części jamy ustnej, pod podniebieniem twardym. Pozwala psom na podstawie zapachów znajdujących się w moczu innych osobników, wykrywanie rui u samic, określanie stanu fizjologicznego innych osobników, określanie czasu  jaki upłynął od pozostawienia przez nie śladów.

Spotkanie z innym psem zawsze zaczyna się od wzajemnego obwąchania, dzięki czemu psy uzyskują dane na temat spotkanych osobników i na tej podstawie decydują o dalszych interakcjach społecznych. Najnowsze doniesienia mówią o wykorzystywaniu psiego węchu w medycynie. Psy potrafią wyczuwać zapach tkanek zmienionych nowotworowo i mogą wskazać miejsca rozwoju nowotworów. Coraz szerzej prowadzone są badania nad wykorzystanie psów do wykrywania wczesnych stadiów nowotworów, np. raka prostaty na podstawie zapachu próbek moczu. Uczy się także psy wykrywania gruźlicy na podstawie zapachu próbek śliny.